Planningspraktijk met LED:

Voor de verbouwing van het gemeentehuis in Schorndorf bij Stuttgart, een project met ERCO LED-verlichting, staat de oplevering voor de deur. In september 2012 spraken wij met architect Gunter Fleitz (Ippolito Fleitz Group) en lichtplanner prof. Stefan Hofmann (Lichtwerke) over hun ervaringen met LED-verlichting en hun kennis uit de praktijk.

Martin Krautter:
Meneer Fleitz, vertelt u ons om te beginnen iets over het gemeentehuis van Schorndorf!

Gunter Fleitz:
Het staat op het historische marktplein in het centrum van de oude binnenstad en is het „pronkstuk“ van de stad. Het werd gebouwd in 1730 en valt tegenwoordig onder monumentenbescherming. Karakteristiek zijn de arcaderamen in de kelderverdieping. Vroeger was dat een open hal waar de markt plaatsvond. De arcades werden later gesloten. Er ontstond een foyer met veel gebruiksmogelijkheden, bijvoorbeeld voor het VVV en voor evenementen. Dan zijn er twee universele zalen: de grote raadszaal is ook bestemd voor technische bestuursvergaderingen en seminars. Daarboven zweeft als inbouw nog de trouwzaal die tegelijkertijd als besprekingsruimte voor de burgemeester en zijn team fungeert.

Martin Krautter:
In welke toestand trof u het gemeentehuis aan?

Gunter Fleitz:
Aan het begin van het project in 2007 had het gebouw al dringend behoefte aan renovatie met gebreken in de brandpreventie en de technische gebouwenuitrusting. Tegelijkertijd wilde de jonge burgemeester het gemeentehuis en daardoor de stad een nieuw gezicht geven. In 2008 werd het project vanwege de economische crisis „on hold“ gezet, totdat er toch financiële steun voor de renovatie van de energievoorzieningen was. De laatste verbouwing uit de jaren 80 had veel inrichtingen van donker hout en een terracottakleurige vloer achtergelaten. Dat wilden wij opruimen en de façade opnieuw en groter openen, transparantie scheppen vanaf het marktplein het gebouw in. De trouwzaal zweeft binnen nu als een glaslichaam. Door de glaswanden versmelten de foyer en de zaal tot één ruimte die door filters, zoals gordijnen en op het glas gedrukte puntraster, wordt gedifferentieerd. Het uniforme, aan de rand gebogen akoestisch plafond met verloopgaten ondersteunt dit ruimtelijke continuüm.

Martin Krautter:
Hoe kwam de opdracht tot stand? Was er een aanbesteding?

Gunter Fleitz:
Nee, we kregen de opdracht rechtstreeks. We hadden een paar projecten in Schorndorf, als laatste een radiologische praktijk en een verzorgingstehuis. Bij de opening maakten we kennis met de burgemeester. Hij wilde dat voor de verbouwing van het gemeentehuis iemand van buiten zou komen die een frisse blik had. Het perfecte was: de burgemeester, de bouwverantwoordelijke en de directeur van de Rijksgebouwendienst wisten allemaal wat ze wilden en trokken één lijn.

Martin Krautter:
Wat stond er op het wensenlijstje van de opdrachtgevers?

Gunter Fleitz:
De functionele vereisten veranderden niet zoveel. We hebben complexe, verschillende toepassingen, maar we wilden geen universele ruimte vormgeven die alles wel een beetje aankan, maar niets op de juiste wijze. Het ging om een feestelijke entree en om transparantie; ook naar de zaal voor plenaire vergaderingen. Voor niet-openbare zittingen zou overeenkomstige discretie moeten kunnen worden gewaarborgd. We hebben relatief vroeg een visueel concept gepresenteerd dat het karakter van de ruimte zeer veel veranderde. Daarmee konden we de opdrachtgevers enthousiast maken en aan hen verklappen waar de reis heenging.

In sommige gevallen lag het gebruik van LED voor de hand.

Martin Krautter:
Dan zitten we nu midden in het onderwerp: transparantie heeft altijd veel te maken met verlichting. Hoe kwam de samenwerking met lichtplanner Stefan Hofmann tot stand?

Gunter Fleitz:
We hadden al samen aan een restaurantproject gewerkt. We hebben de opdrachtgever dringend geadviseerd een lichtplanner aan te trekken. Bij ons basisidee voor de binnenhuisarchitectuur hadden we ook de eerste ideeën over licht die we samen hebben uitgediept. We zijn heel goed in het ontwerpen in 3D-software en dus hadden we al vroeg visualiseringen van de ruimte. Toen we met Stefan Hofmann aan de lichtplanning begonnen, waren voor de uitvoeringsplanning daarom nog alle mogelijkheden open.

Martin Krautter:
Meneer Hofmann, wat was uw eerste indruk?

Stefan Hofmann:
Uit het eerdere project wist ik al: hoe de architecten werken, wat ze belangrijk vinden en hoe ze de zaken aanpakken. Het licht kan altijd net zo goed zijn als de architectuur; in het beste geval beperkt het zich tot het ondersteunen van mooie architectuur. Het helpt ons als lichtplanners natuurlijk, wanneer de architect ons zijn filosofie onthult, welke ruimte welke functie heeft, hoe je je door de ruimtes verplaatst.

Gunter Fleitz:
Er was een krachtige vormgevingsvisie en 
daaraan kon je gezamenlijk werken.

Martin Krautter:
Wanneer viel de eerste keer het woord LED in de gesprekken?

Stefan Hofmann:
Bij de ontwerpen voor de sculpturaal aandoende ringpendelarmaturen in de foyer die alleen met LED-lichtbronnen konden worden verwezenlijkt.

Gunter Fleitz:
Hier was het voor ons al duidelijk dat het op LED zou uitdraaien. Wat het totale verlichtingsconcept voor de ruimte betrof, eerst niet. Het onderwerp kwam vervolgens in vergaderingen met de opdrachtgever aan de orde. Hij stond ervoor open en Stefan Hofmann heeft dat tot in detail onderzocht.

Stefan Hofmann:
In sommige gevallen lag het gebruik van LED voor de hand: bij de verlichting van verticale vlakken, met name voor de enscenering van de gordijnen. De volgende vraag was: hoe gaan we in principe met de verlichting om? Kiezen we voor conventionele lampen of voor moderne LED-techniek? We hebben een open, transparante architectuur – stapt de verlichting met deze vernieuwende fase mee? En dus stelden we een analyse op van de energie- en onderhoudskosten voor twee verlichtingsconcepten: een keer conventioneel met metaaldamplampen respectievelijk dimbare halogeenlampen, een keer met LED.

Martin Krautter:
Dat heeft u werkelijk doorgerekend?

Stefan Hofmann:
Ja, en in relatie tot de aanschafkosten geplaatst. In 2010 was de LED-verlichting ongeveer een derde duurder dan de conventionele verlichting. Dat hebben we samen met de architect aan de burgemeester voorgelegd. En hem open en eerlijk verteld: het zal wel een paar jaar duren voordat er weer meerkosten mogelijk zijn, maar u hebt een gebouw dat ook verantwoordelijkheid en vooruitstrevendheid laat zien. Toen was de beslissing voor LED-verlichting in het volledige project snel genomen.

Martin Krautter:
Heeft u tijdens de planning ooit het gevoel gehad dat u met LED kwalitatieve compromissen moest sluiten?

Gunter Fleitz:
Nee, ook wanneer ik erover moet zeggen dat ik het licht nog nooit echt goed in de nacht heb gezien. Waardoor ik volledig enthousiast werd, is de kleurweergave en de doorgaans zeer prettige lichtkleur.

Stefan Hofmann:
LED's zijn puntlichtbronnen; net zoals halogeen-laagspanningslampen. Deze integreren uitstekend in optische systemen en ik krijg indrukwekkend en sprankelend licht op de plaats waar het moet zijn. Onder de trouwzaal kunt je eventueel zien hoe goed dat inmiddels ook met de LED-verlichting werkt.

Martin Krautter:
Hoe weert LED zich bij de lichtkwaliteit met betrekking tot visual comfort of verblinding van de armaturen?

Stefan Hofmann:
Tot dusver leverde een enkele lamp, zo groot als een vinger, een zeer groot pakket aan lumen. Voor dezelfde lichtstroom heb ik een raster van meerdere lichtdiodes nodig. Pas samen met de uitgeknobbelde lenstechniek, zoals ERCO die aanbiedt, krijg je ook het gewenste resultaat. We hebben in dit project verschillende scenario's met LED-spots getest. Kun je bijvoorbeeld vanaf een hoogte van 10 m tot op de punt nauwkeurig licht op een tafelvlak voor een enkele werkplek laten schijnen? En het resultaat laat wel degelijk zien dat het werkt. De anti-verblinding ontstaat door een geheel andere techniek, maar die is er. Er zijn echter zones waar we geen LED-techniek kunnen inbouwen, omdat de armaturen daarvoor gewoonweg nog niet bestaan – denk maar aan plafondwashers of vloerinbouw-uplights.

Martin Krautter:
Maar hoe wordt uiteindelijk de beslissing genomen voor een bepaalde leverancier, voor een bepaald merk, zoals ERCO?

Gunter Fleitz:
We zijn volledig blanco gestart, hoewel Stefan Hofmann voor veel situaties uw producten heeft geadviseerd, omdat die daarvoor nu eenmaal uitstekend geschikt zijn. Ten aanzien van de vele bijzondere lichtsituaties krijg je natuurlijk niet alles vanuit één punt.

Stefan Hofmann:
Dat was relatief gemakkelijk. Naast een paar decoratief en functioneel aparte situaties komt het gros van de verlichting als puntlichtbron uit het plafond. Als lichtplanner hecht ik de voorkeur aan een fabrikant die een familie aanbiedt; een volwaardig assortiment. Bij ERCO zijn er altijd LED-downlights, -wallwashers en -richtbare spots in dezelfde constructie; precies de drie armatuurtypes die wij nodig hebben. Met uniforme diameters, met een uniforme verschijning.

Martin Krautter:
Er bestaat dus een vormgevings- en een technische kant. Was het ook een kwestie van service?
Stefan Hofmann:
Eerst een vraag over het assortiment. Voor de zaal voor plenaire vergaderingen hebben we LED-richtbare spots nodig met een smalle straalhoek van 10°. Dan wordt de markt relatief beperkt. ERCO was de voorloper en dat leidde ten slotte tot de beslissing. En gelukkig heeft ERCO onlangs ook de lichtkleur van warmwit naar echt warmwit gewijzigd.

Martin Krautter:
Betekent dat dat we in het project momenteel LED's hebben met een kleurtemperatuur van 3000 K?

Gunter Fleitz:
Ja, dat levert een grote bijdrage aan de acceptatie. Ik vind onze architecturale taal niet nuchter. We hebben kleurig, maar ook echt donker textiel en er is natuursteen. Desondanks: maken de bijzondere vormentaal, het moderne van deze glazen architectuur – het warme licht alles lichter; daar voel je je gewoon prettig bij.

Hendrik Schumacher:
Ook de kleurweergave-eigenschappen zijn uitstekend. Het kleurenscala met zijn beige en bruine tinten wordt door deze kleurtemperatuur goed verzorgd.

Martin Krautter:
Officieel is het gemeentehuis nog niet geopend; in welke fase zitten we nu?

Gunter Fleitz:
De bovenste kantoorgedeeltes worden nu betrokken. Vanaf maandag werken er weer mensen in het gemeentehuis, maar nog niet op de begane grond. De grote opening is gepland op 8 oktober.

Martin Krautter:
Meneer Hofmann, u hebt de verlichting 's nachts al gezien – wat is uw oordeel?

Stefan Hofmann:
Het komt heel dicht bij hetgeen we ons hadden voorgesteld. Het vlakke licht van de downlights is indrukwekkend en sprankelt, maar is ook zeer gelijkmatig op het doeloppervlak. Hetzelfde geldt voor het gerichte licht. De overgang van conventionele verlichting naar LED is gelukt; het werkt. Het was een dankbaar project om meer ervaring op te doen. Bij toekomstige projecten is duidelijk welke wattages, welke karakteristieken, welke systemen we zullen inzetten.
Hendrik Schumacher:
Ontstaat er langzamerhand een gevoel voor LED?

Stefan Hofmann:
Ja, en we krijgen ideeën wat de volgende stap zou kunnen zijn. We hebben in het project al bijzondere armaturen die gemengd zijn uitgevoerd met LED's in 3000 K en 4000 K. Daarmee kunnen we naar wens warm licht genereren of het daglicht met neutraalwit verrijken. Die wens hebben we ook voor downlights en wallwashers; dat ze gewoonweg omschakelbaar zijn tussen deze lichtkleuren. En een richtbare spot waarvan de lichtkleur van 3000 K ook bij het dimmen nog duidelijk warmer wordt – dat zou bijvoorbeeld ideaal zijn voor restaurants.

Gunter Fleitz:
Volgens mij ontbreken er momenteel alleen nog maar nuances. Toen we onlangs een rondleiding hadden met de burgemeester en de bouwverantwoordelijke, heerste er nog een bepaalde mate van nervositeit op de in het algemeen halfgerede toestand van de bouwlocatie. Er werd echter gezegd: „Het licht is super, sensationeel, wanneer alles zo zou zijn ...“

Martin Krautter:
En dat is voor ons natuurlijk fijn om te horen!

Gunter Fleitz:
Het was echt zo. En niet alles was al precies ingericht. Maar deze feestelijkheid was al merkbaar.

Stefan Hofmann:
Dat kan alleen, wanneer we een goede architect hebben. Wanneer je elkaar vertrouwt, naar elkaar luistert – dan leidt dat tot een vruchtbare samenwerking.

Gunter Fleitz:
Het hielp echter ook dat we nog niet krap in de tijd zaten. De droogbouwwerkzaamheden voor het plafond waren het knelpunt. Daarvoor moesten de armaturen en de inbouwringen er op tijd zijn. Alles is echter goed gelukt. Of de zaak van de lichtsterkteverdelingen ... Als je zegt: „Dat had ik me eigenlijk een beetje zachter voorgesteld ..."

Stefan Hofmann:
10° was op een paar plaatsen, namelijk daar waar wij vanwege de moerbalk een veel kleinere plafondhoogte hadden, gewoon te klein. Maar er waren andere voorzetlenzen, van spot via flood tot aan wide flood. Die hebben we geprobeerd en ten slotte vervangen.

Martin Krautter:
De Spherolit-lenzen maken de LED daadwerkelijk flexibeler dan conventionele lampen. Heeft de ontwerper daar iets aan?

Stefan Hofmann:
Dat was een interessante ervaring: op woensdag heb ik ERCO gebeld; op donderdag om 10 uur had ik de lenzen in huis; op vrijdag was ik in Schorndorf en toen heb ik ze vervangen. Dat is een voorbeeldige service.

Martin Krautter:
Meneer Hofmann, is er bij de productinformatie, de productdocumentatie van LED-producten nog iets dat u mist?

Stefan Hofmann:
Duidelijke normen voor technische gegevens en meetwaarden zouden in het belang van ontwerpers en producenten zijn. Bij ERCO weet ik dat gegevens zoals lichtstroom of luminantie op het doeloppervlak realistisch zijn. Maar tot aan een standaardisering zullen er toch nog een paar jaren verstrijken. Laat me nog een onderwerp aansnijden: dat is de enorme prijsdruk door de veranderde marktsituatie met volledig nieuwe aanbieders. Niet alle opdrachtgevers zijn om te beginnen bereid om een derde meer voor LED te betalen.

Hendrik Schumacher:
Iedereen kent het: nieuwe technologieën zijn eerst duurder, maar worden in de loop der tijd betaalbaarder. Dat zijn ook de verwachtingen voor de LED-techniek waarmee we als aanbieders moeten omgaan.

Stefan Hofmann:
Dus worden de gangbare verlichtingssystemen binnenkort waarschijnlijk door LED-systemen vervangen, maar is deze markt volledig anders van structuur dan de vorige. Dan is de vraag naar de prijs en het productassortiment gerechtvaardigd. Natuurlijk zou je graag een eenvoudige, prijsvriendelijke LED-downlight hebben, maar dan met de kwaliteit van ERCO.

Martin Krautter:
Dergelijke vragen houden ons in elk geval bezig. We maken op dit moment echt enorme veranderingen door in onze branche. Bent u van mening dat ja – voor mij is nu de LED als lichtbron in het middelpunt van de lichtplanning gearriveerd en ik zie deze als weg naar de toekomst, wanneer andere lampen verdwijnen en worden verboden?

Gunter Fleitz:
Dat, wat ik tot dusver in Schorndorf heb gezien, heeft me echt bemoedigd en laat me zien dat we in toekomstige projecten zonder twijfelen de LED kunnen accepteren. Het project krijgt een nieuwe kwaliteitsnorm.

Stefan Hofmann:
Mij stemt deze ervaring ook optimistisch. Dan heeft een LED-richtbare spot een te smalle lichtbundel en je kunt de lens verwisselen en hoeft geen nieuwe armatuur te monteren. Deze flexibiliteit biedt zekerheid. Wat dat betreft heb ik een goed gevoel erover.

Martin Krautter:
Architectuur met 100% LED; is dat voor u dus een positief, realistisch visioen?

Stefan Hofmann:
Ja, precies.

Gunter Fleitz:
Het project is daarvoor een goede pionier.

Martin Krautter:
Hartelijk dank voor het gesprek en deze mooie woorden tot slot!

Lichtbericht 95, november 2012