"Hoe kan onze verlichting de visie van de architect versterken?"

"De principes van Kelly": waarom hebben deze de tand des tijds weerstaan? Hoe ziet de omzetting van de drie principes naar de moderne technologie eruit? Hoe weerklinkt dit concept in uw werk?
Naar mijn mening zijn de begrippen die mijn vader gebruikte om de effecten van verlichting te beschrijven relevant gebleven vanwege de poëzie. Ze zeggen dat een afbeelding voor ongeveer duizend woorden telt. Maar in dit geval zijn de woorden die hij gebruikte zo levendig dat wanneer u ze eenmaal hebt gehoord het beeld onuitwisbaar is dat het in uw geheugen schetst. En volgens mij hebben we die poëzie allemaal nodig. Veel van wat we doen is zo gericht op techniek, op data dat het een opluchting is om daarmee te stoppen en na te denken over waarom we doen wat we doen.

Hoe heeft duurzaamheid de huidige benadering van lichtplanning beïnvloed en welke onderwerpen ziet u voor de toekomst? Welke verantwoordelijkheid ziet u aan de zijde van de fabrikant en van de lichtplanners?
De focus op duurzaamheid is in de afgelopen jaren beslist groter geworden en dat is ook iets goeds. Toen ik aan het begin van de jaren 80 in het verlichtingsvak begon, weet ik niet meer of ik erover nadacht wat er zou gebeuren met de armaturen, nadat hun gebruikslevensduur was verstreken. Destijds was elektrische energie relatief goedkoop en was deze ruimschoots beschikbaar. Ik herinner me dat we decoratieve verlichting konden specificeren – met gloei-armaturen! - naast functionele verlichting in veel ruimtes. Aan het begin van de jaren 90 zou decoratieve verlichting die geen functioneel licht bood uit het budget worden gesneden.
Zover de verantwoordelijkheid voor vooruitgang in de ontwikkeling gaat, heb ik die altijd beschouwd als een partnerschap tussen fabrikant en ontwerper met uitvoerige hulp van de commissies die de richtlijnen bepalen, de overheden die de normen bepalen, het nutsbedrijf dat kortingen en andere programma's kan bieden om de energie-efficiëntie te stimuleren en de klanten die hun eigen behoeften kenbaar maken. In die cirkel hebben lichtplanners om te beginnen volgens mij de minste invloed. We kunnen de data verzamelen en maken hopelijk de beste keuzes voor onze klanten, maar we hebben zelden de tijd of de middelen om een leiderschapsrol te spelen.

Hoe ziet u de rol van ontwerpers veranderen met de toename van slimme verlichting en automatisering?
Vergeet niet dat toen ik voor het eerst begon onze bronnen waren beperkt tot gloei-armaturen, halogeen-gloei-armaturen, tl-buizen en HID-armaturen alleen voor gebruik in de buitenruimte. Hiervan konden alleen de gloei-armaturen en halogenen gemakkelijk worden gedimd. Tl-buizen konden worden gedimd, maar de dimballast was een dure optie die soms de prijs van de armaturen verdubbelde. En de besturingssystemen waren volumineus en ingewikkeld. Zelfs het dimmen van meerdere locaties was toentertijd zeer lastig. Nu stellen leds ons in staat om alles te dimmen en als u eenvoudig dimmen met 0-10V kunt gebruiken, is het in principe net zo goedkoop als schakelen zonder het addertje van hoge kosten onder het gras. Daardoor zijn de veel geraffineerdere besturingssystemen mogelijk, die we tegenwoordig gebruiken. En aangezien leds inherent met laagspanning werken, kunnen we profiteren van wireless technologie wat vrijwel onmogelijk zou zijn geweest met standaardbronnen. De druk op automatisering kwam waarschijnlijk van buiten de verlichtingswereld; we hebben het IoT bijvoorbeeld niet gestimuleerd. We hebben echter beslist geprofiteerd van de ontwikkelingstechnologieën.

Toen ik in het stenen tijdperk begon, werden de lichtplanners aangenomen om de RCP's in te delen en de armaturen te selecteren en soms om aangepaste of armaturen op maat te ontwerpen. We creëerden een beoogd besturingsschema dat de verlichtingszones van onze voorkeuren toonde, maar voor het grootste deel waren we niet verantwoordelijk voor het technisch aspect van iets. Dat was allemaal de verantwoordelijkheid van de elektrotechnici. In feite herinner ik me van de tijd van mijn vader naar mijn eigen tijd dat er een soort territoriumstrijd was tussen de technici en de ontwerpers. Volgens de technici haalden we ze uit hun invloedsfeer en sneden we daarom in hun vergoedingen. Het was tot de komst van nieuwere bronnen (MR-16s: ELV of MLV? CFL's: 2-pins of 4-pins? Dimmer of niet?) toen de specificaties van de armatuur technischer werden. Op een bepaald moment gaven de elektrotechnici terrein prijs. Er diende enorm veel werk te worden verzet voor de compatibiliteit van de bronnen en de randapparatuur. En met de komst van de leds werd het een tijdje nog veel erger. Constante stroomsterkte of constant spanning? Welk type stuurprogramma met welk type lichtmodule en welk type regeling? Nu we UNV- en driefasige stuurprogramma's hebben, is veel daarvan niet meer aan de orde. En bij zeer complexe projecten kan ik het technisch ontwerp overdragen aan systeemintegratoren, zoals we dat destijds deden bij de elektrotechnici.

Welke huidige verlichtingstechnologieën fascineren u het meest?
Ik ben zeer enthousiast over de kansen die de kleurwisselingstechnologie biedt. In de grootschalige detailhandel en horeca biedt deze ons de mogelijkheid om met dynamische kleur te spelen en met de integratie van video- en geluidssystemen, wat gaaf is.

In woon- en zorg-, onderwijs- en kantoorprojecten biedt deze ons echter de gelegenheid om op manieren over de op de waarneming gerichte verlichting na te denken, zoals dat voorheen nooit mogelijk was. We kunnen eenvoudig tunable white-bronnen kiezen en nadenken over hoe licht met het daglicht integreert, of hoe we voldoende Blue Light kunnen leveren of dat in het dagverloop juist kunnen beperken. Volgens mij hebben de fabrikanten dat nu in de vingers. De zwakke schakel in de keten is dat fabrikanten van armaturen en besturingssystemen niet met elkaar lijken te praten.

Hoe denkt u dat de toekomst van architecturale lichtplanning eruit ziet?
Terwijl dat gebeurt, bereid ik me voor om te beginnen met een zeer grootschalige ontwikkeling voor gemengd gebruik, waarvan de belangrijkste ontwerpdoelstellingen toekomstgericht en maximaal duurzaam dienen te zijn. Ik ben er zeer enthousiast over. Aangezien we ons nog steeds in de wetenschappelijke fase bevinden, denk ik na over hoe we de hedendaagse technologie kunnen maximaliseren maar op een modulaire manier kunnen ontwerpen, zodat de integratie van toekomstige technologie mogelijk is, zodra dat aan de orde is. Biofiele verlichtingselementen? Immersieve verlichting? 3D-geprinte materialen?

Als uw vader nu nog zou leven, waar zou hij dan het meest verbaasd – of verheugd – over zijn in de huidige gebouwenomgeving?
In de afgelopen jaren heb ik hier vaak over nagedacht. Destijds waren velen van ons bezorgd over ledverlichting: er waren enkele voorlopers die een gruwelijke kleur en extreme verblinding hadden. Sindsdien is er veel gebeurd. Nu hebben we een zeer flexibele, aanpasbare bron die een grote verbetering is in vergelijking met de oudere technologieën. Zou hij ooit naar compacte fluorescentielampen hebben willen terugkeren? Volgens mij zou hij alles hebben omarmd.

Tijdens zijn leven was mijn vader altijd nieuwsgierig. Hij was in alles geïnteresseerd, ging naar lezingen en las over kunst, design, natuur, poëzie en techniek. Hij was als architect opgeleid en ik denk dat hij het meeste over de amorfe architectuur verbluft en gefascineerd zou zijn geweest.
Ik denk ook dat hij ondersteboven zou zijn geweest van het verschil in snelheid van het ontwerpproces zelf. Vergeet niet dat in zijn tijd tekeningen fysieke objecten waren, die van de ene naar de andere locatie dienden te worden verzonden. Vóór Fedex en DHL kon dat weken duren, met name in een internationaal project. Alle grote beslissingen in een project werden in persoonlijke bijeenkomsten genomen. Alle projectinformatie werd op papier gedocumenteerd en per post verzonden. Er bestonden geen faxen, laat staan Zoom-bijeenkomsten! Het nadeel van de manier waarop we tegenwoordig te werk gaan, is dat we minder tijd hebben om na te denken.

Richard Kelly

De Amerikaan Richard Kelly (1919–1977) was een pionier op het gebied van kwalitatieve lichtplanning. Hij voegde de aanwezige suggesties uit de waarnemingspsychologie en toneelverlichting tot één concept samen. Kelly verving de vraag naar lichtkwantiteit door de vraag naar lichtkwaliteit. Als lichtplanner was hij bij belangrijke gebouwen, zoals het Glass House (Philip Johnson), het Seagram Building (Mies van der Rohe) of het Kimbell Art Museum (Louis I. Kahn) betrokken.

10 jaar nadat ERCO zijn producten naar 100% led overschakelde: wat was volgens u de grootste impact die de halfgeleider-verlichtingstechnologie had op architecturale lichtplanning betreffende uw persoonlijke designbenadering?
Ik herinner me nog dat ERCO overstapte. Ik was gechoqueerd – het leek op dat moment zo risicovol om een nieuwe bron te aanvaarden. Nu blijkt dat natuurlijk een ongelofelijk stap voorwaarts te zijn geweest. Met halfgeleiderbronnen kunnen we nu armaturen plaatsen waar deze nooit zouden hebben gepast, met een keuze uit bundelverdelingen en kleuren die we eerder nooit hadden gehad. We kunnen puntbronnen gebruiken, die echt punten zijn. We kunnen verlichte plafonds hebben, die niet alleen energie-efficiënt zijn, maar millimeters ruimte nodig hebben tussen de bron en het lichtverstrooiend materiaal, in plaats van de grote holle ruimtes van de oude lichtkoepels. We kunnen ervoor zorgen dat ze gedurende de dag subtiel van kleur veranderen of bewegende beelden projecteren. We hoeven ons geen zorgen te maken over zware noodverlichting in het plafond, omdat volledige ruimtes een noodomvormer kunnen inschakelen.
Bij sommige projecten kunnen we PoE gebruiken om te profiteren van laagspanningsbedradingssystemen, bijvoorbeeld in een datacenter. We kunnen optische systemen met bescherming tegen verblinding op buitenarmaturen specificeren zonder externe afdekkingen en lenzen toe te voegen. En de lijst wordt alsmaar langer.

In principe ben ik echter van mening dat lichtplanners hun werk op dezelfde manier benaderen als mijn vader dat deed: wat willen we waar zien? Hoe kan onze verlichting de visie van de architect versterken? Welke sfeer of emotie willen we oproepen? Hoe kan deze verlichting de zintuigen strelen? Waar is de poëzie?