Licht en leven in de ruimte

Voor de documentatie van het Louvre in Lens werkte ERCO voor het eerst samen met fotograaf Iwan Baan. Met zijn architectuurreportages die de mens in het middelpunt plaatsen, werd hij de internationale shootingstar van de architectuurfotografie. Ze komen overeen met een houding die in de "Lichtfabriek" altijd al werd gecultiveerd. Wij kijken terug op de ontwikkeling van deze beeldtaal - en op zijn invloed op onze storytelling van morgen.

Toparchitectuur en grote kunst: ze worden het decor voor heel normale mensen die zich ruimten spontaan toe-eigenen. Aldus ziet architectuurfotograaf Iwan Baan het nieuwe Louvre Lens - ontworpen door SANAA Architecten, in het licht van ERCO. Zijn verhalende fotografie zet zich over de paradigma's van de klassieke architectuurfotografie heen, zoals ze in de tweede helft van de 20e eeuw de regel werden. Gevormd door voorbeelden als Julius Shulman of Ezra Stoller was de architectuurfotografie doorgaans geometrisch, vaak symmetrisch, met groothoek met strenge, zorgvuldig gecorrigeerde perspectieven. Ze abstraheerden, stileerden en distantieerden zich op die manier tussen een gebouw en de toeschouwer. De mens was de hoogste decoratieve stoffering, de niet geëmancipeerde gebruiker of zelfs vertolker van de architectuur. De camera in groot formaat op een zwaar statief voldeed aan technische zijde aan het dogma.

Leven in de ruimte - een tegenontwerp ten opzichte van de gestileerde architectuurfotografie
Deze opvatting was in de jaren 70 van de vorige eeuw zo dominant aanwezig dat iedere afwijking onmiddellijk de aandacht trok. Dat was echter slechts een van de doelen van ERCO directeur Klaus-Jürgen Maack en vormgever Otl Aicher, die vanaf 1974 bij de ontwikkeling van de kort en krachtige huisstijl van ERCO ook zochten naar een autonome fotografische benadering voor de onderneming. Het klantentijdschrift, ERCO Lichtbericht, dat voor het eerst in 1977 verscheen, diende op een esthetisch heldere manier van bestaande architectuurtijdschriften te verschillen. Bovendien vonden Maack en Aicher journalistiek vormgegeven reportagefotografie eenvoudigweg passend voor het themagebied Licht en architectuur. Want het immateriële bouwmateriaal Licht introduceert een dynamisch element in de anders statische architectuur: het leven springt in het oog. De mens, zijn waarneming van de ruimte en zijn behoeften bij het gebruik van architectuur staan bij iedere foto op de voorgrond.

De vanzelfsprekendheid waarmee ERCO tegenwoordig met deze beeldtaal omgaat, kwam pas op in het jarenlange samenspel tussen de onderneming en fotografen. In de eerste jaargangen van het Lichtbericht bereikte de architectuurreportage nog niet zijn latere betekenis - hij deelde de ruimte in het tijdschrift met zeer uiteenlopende onderwerpen over licht uit het dagelijks leven, de arbeidswereld en de kunst. ERCO rekruteerde daarvoor jonge fotografen uit de omgeving van Otto Steinerts legendarische fotografieklas uit Essen in de Folkwang-school voor vormgeving, alsmede uit de gelederen van GEO- en Stern-reporters - waaronder opvallende persoonlijkheden zoals Timm Rautert, Rudi Meisel, Thomas Mayer, Dirk Reinartz, Frieder Blickle of Michael Wolf. Zij dienden de onderneming gedeeltelijk gedurende decennia te begeleiden. Wat ze gemeen hadden, was het verhalende talent: de gave om met beelden verhalen te vertellen. Er waren slechts weinig richtlijnen die daarbij de creativiteit intoomden. Op de voorgrond stond telkens de sequentie, niet het individuele beeld. Kleinbeeldformaat en diafilmmateriaal waren voorgeschreven ook om de productieprocessen kort te houden.

Parallel daaraan werd ERCO als opdrachtgever competenter in beeldredactie en lay-out. Het algemene beeld was een groot respect voor de vormgevingsbeslissingen van de fotografen. De originele beelduitsnede gold als onaantastbaar; technische manipulaties waren taboe. Onder deze voorwaarden ontstonden publicaties met een tijdloze frisheid die tegelijkertijd de tijdgeest en de architectuurgeschiedenis documenteerden: zoals de Lichtbericht-uitgave 57 die in 1997 met beelden van Thomas Mayer het Guggenheim Museum Bilbao (foto) presenteerde.

De evolutie van een beeldtaal
Ondanks het grote aanzien dat ERCO met zijn fotografische benadering in de architectuur- en designwereld verwierf, waren altijd verdere ontwikkelingen in deze benadering mogelijk - gedreven door de technische mogelijkheden en de persoonlijkheden van de spelers. Klassieke zwart/wit-fotografie kwam net zo goed tot zijn recht als de in de jaren 90 opkomende reportages op Color-negatief-materiaal met hun uitgebreide mogelijkheden bij de afstemming van het kleurpalet van een serie. Met de verschillende fotomedia konden binnen een groot project parallelle verteltrants worden gevolgd, zoals in de Lichtbericht-uitgaven die vanuit verschillende perspectieven over de bouw- en verlichtingsprojecten Reichstag en bondskanselarij (foto) in Berlijn verslag uitbrengen.

Met verschillende tempi richtten de fotografen van ERCO zich op de digitale revolutie. Daarbij ontpopte de techniek van de digitale kleinbeeldcamera - met name de flexibele witbalans - zich al snel als geweldige stap voorwaarts voor de fotografie van licht in de ruimte. Juist onder extreme lichtsterktes, bijvoorbeeld op de bouwplaats van de New York Times Building van Renzo Piano (foto), opende de digitale techniek voor experts als Frieder Blickle nieuwe speelruimte in de fotografische vormgeving.

Aan de overzijde van de mainstream
Een consequent doorgezette positie, of dat nu in de architectuur, de kunst of de fotografie is, stemt niet met iedere tijdstroming overeen. Zo ontmaskerden de architectuurreportages van ERCO genadeloos in welke mate sommige bouwwerken van de postmodernen voor visuele aantrekkelijkheid en iconische verschijning kiezen. Zelfs binnen de foto-scene bevonden de ERCO fotografen met hun journalistiek verhalende beeldtaal zich vaak aan de overzijde van de mainstream die met de Boom van de kunstzinnige fotografie sinds de jaren 90 aan overeenkomstige posities de voorkeur gaf. Desondanks waren er altijd weer jonge fotografen die zich met deze benadering konden identificeren: neem nu Dirk Vogel, Edgar Zippel, Sabine Wenzel of Alexandra Lechner.

Iedere architect die zelf processueel, in maatschappelijke contexten en open systemen dacht, herkende daarentegen snel de sterke punten van deze fotografie. Geen toeval dat bijvoorbeeld Rudi Meisel boekprojecten met Norman Foster verwezenlijkte, Thomas Mayer over één van de meest uitgebreide fotoarchieven over het werk van Frank O. Gehry beschikt - en dat Iwan Baan met zijn werk voor Rem Koolhaas doorbrak als architectuurfotograaf. Uit Baans actuele documentatie van het Louvre Lens spreekt een diep ervaren humanisme: analoog aan het concept van het nieuwe museum biedt hij de toeschouwer de mogelijkheid om zelfstandig patronen en verbanden te ontdekken. Baan plaatst de architectuur op zijn foto's enerzijds in relatie tot mensen en anderzijds tot de omgeving. Zo inspecteert hij gebouwen op hun relevantie en maakt de fotografie tot een lakmoesproef van de architectuur - een benadering die sommige, eerder op het formele gerichte architecten verdacht lijken te vinden. Dat de architectuurfotografie zich weer met de gebruikscontext van een gebouw, met de mensen bezighoudt, is een verheugende ontwikkeling voor ERCO. ERCO heeft bij deze zienswijze immers nooit vraagtekens geplaatst.